Informacje o obiekcie

Opis obiektu

Zespół klasztorny złożony z kościoła i usytuowanych po północnej stronie zabudowań klasztornych, będących obecnie rozległym założeniem urbanistyczno - architektonicznym, skupionym wokół trzech wirydarzy, różniących się wielkością, kształtem i strukturą przestrzenną.

Przed 1241 r. dominikanie użytkowali kamienną, romańską świątynię pw. Św. Tomasza, położoną na terenie obecnych zabudowań klasztornych w okolicach ulicy Stolarskiej. Po zniszczeniu tego kościoła i istniejących zabudowań klasztornych w wyniku najazdu mongolskiego, rozpoczęto budowę kościoła pw. Świętej Trójcy, która jest budowlą gotycką z elementami romańskimi we wczesnogotyckim prezbiterium, zbudowanym w latach 1241–1251 a ukończonym najpóźniej w r. 1257.

Pod prezbiterium, które początkowo stanowiło samodzielną świątynię, znajduje się romańska krypta. Pierwotny układ przestrzenny krypty, jako prostokątnego pomieszczenia o wymiarach 9,5 x 7 m, z centralnie usytuowanym okrągłym filarem wspierającym cztery przęsła sklepienia kolebkowo-krzyżowego, został wtórnie zaburzony przez wprowadzenie dodatkowych elementów konstrukcyjnych, celem przejęcia obciążeń kolejnych ołtarzy stawianych w prezbiterium. Krypta pod prezbiterium jest jedną z pierwszych struktur murowanych w Małopolsce, wykonanych prawie w całości z nowego materiału budowlanego, jakim w 2. ćw. XIII w. stała się cegła ceramiczna.
 
Na skutek licznych przebudów pierwotny kształt prezbiterium uległ znacznemu zatarciu. Obiega je fryz arkadkowy, we wschodniej fasadzie widoczne są trzy zamurowane okienka. W zakrystii, od północy znajduje się masywna przypora. Przy wejściu do kościoła, po bokach zachodniego portalu gotyckiego wmurowano węgary portalu XIII-wiecznego o cechach romańskich prowadzącego pierwotnie do prezbiterium z krużganków.

Ten pierwotny kościół dominikański z połowy XIII w. został rozbudowany od strony zachodniej w czasach Leszka Czarnego i tak ukształtowany przetrwał ponad sto lat. W drugiej połowie XIV wieku rozpoczęto jego przebudowę. Pierwotną wysokość kościoła wyznacza zachowany na murach prezbiterium, a widoczny od strony ulicy św. Gertrudy fryz arkadkowy. Przebudowa związana była z pożarem kościoła, jaki miał miejsce w 1462 roku. Podwyższono wówczas nawę główną i prezbiterium, nadając budowli kształt w pełni gotycki.

Z zabudowań klasztornych najstarsze są budynki okalające wirydarz pierwszy. Jest on największy, ma kształt trapezu i otaczają go obecnie krużganki przekryte gotyckimi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, tworząc klasyczny zamknięty obwód, złożony z czterech ramion, któremu nie towarzyszy jednak pełny obwód skrzydeł: do zachodu stykają się tylko z furtą wzniesioną 1894 roku. Badania archeologiczne w latach 2012-2013 pokazały jednak, że skrzydło to istniało co więcej, znaleziono jego relikty.

Ustalono też wtedy, że obecne XIV-wieczne krużganki poprzedzał wcześniejszy obwód krużganków późnoromańskich o nieco węższym trakcie, powstałych już ok. połowy XIII wieku, być może jeszcze przed rokiem 1241. Na ten sam okres datowane są relikty nieistniejącego obecnie zachodniego skrzydła klasztoru oraz pieca do produkcji ceramiki budowlanej, których pozostałości odkryto pod poziomem zachodniego dziedzińca gospodarczego.

Podczas remontu konserwatorskiego w zachodniej ścianie krużganków odkryto fragmenty archiwolty romańskiego portalu i jego ościeża a na dziedzińcu za tą ścianą od wschodu relikty trzech ścian magistralnych pomieszczenia, do którego prowadził. Relikty te datowane na lata 40-50. XIII wieku, są unikatowym przykładem wczesnej architektury ceglanej w Krakowie, operującej kształtkami ceglanymi, z których wznoszono bogato dekorowane elementy i detale architektoniczne.

Badania te ostatecznie obaliły hipotezę, według której pierwotna klasztorna zabudowa dominikanów krakowskich w XIII w. nie była skoncentrowana wokół wirydarza, czyli nie przybierała formy klasycznego zamkniętego claustrum.

Skrzydło północne, mieszczące refektarz jest najstarsze, powstało jeszcze przed najazdem Tatarów w 1241 roku. Refektarz zbudowany został w latach trzydziestych XIII. Jest to budowla romańska z ciosów, w wyższych partiach z cegły w układzie wendyjskim. Pod refektarzem znajduje się dwunawowa krypta. W ścianie południowej zachował się romański portal oraz 3 okna, we wschodniej również 3 okienka w kondygnacji szczytowej oraz jedno w parterowej i fragment rozety.

Do refektarza od zachodu przylega niewielkie prostokątne ceglane pomieszczenie w ścianie południowej posiadające zachowane 3 wczesnogotyckie okna.

Skrzydło wschodnie powstawało już od ok. połowy XIII wieku, na pewno wcześniej niż kościół, nie jest bowiem względem niego usytuowane prostopadle. Najbardziej czytelną pozostałością najstarszej fazy skrzydła wschodniego jest ceglana ściana z biforium i reliktem portalu zachowana w ścianie zachodniej obecnej zakrystii.

Skrzydło wschodnie mieści kapitularz, zbudowany z cegły w układzie wendyjskim, początkowo na planie prostokąta, w XIV wieku przedłużony w kierunku wschodnim i zamknięty trójbocznie. Posiada portal przekształcony w XIV wieku.

Kolejnym elementem budynkiem skrzydła wschodniego jest budynek zwany Skarbcem z połowy XIII-wieku. Zbudowany z cegły w układzie wendyjskim z lizenami w narożach. Wewnątrz, w południowej ścianie zachowane są 2 romańskie okna z maswerkami oraz relikty sklepienia.

Do Skarbca od północy przylega znacznie dłuższy od niego ku wschodowi wczesnogotycki budynek, tzw. Gimnazjum św. Jacka. Z pierwszego etapu budowy w najlepszym stanie zachowała się w nim ściana południowa z zarysem okna. Wewnątrz posiada także ceglane partie romańskie.
 
W latach 30. XIII w. na terenie klasztoru dominikańskiego w Krakowie uruchomiono produkcję ceramiki budowlanej i rozpoczęto wznoszenie pierwszych budowli ceglanych w centrum Krakowa: krypty pod prezbiterium i kapitularza w skrzydle wschodnim klasztoru.

Informacje praktyczne