Informacje o obiekcie

Opis obiektu

Obecnie gotycki, którego budowę rozpoczęto w 1343 a ukończono w roku 1512, kryje w swoich podziemiach relikty trzech poprzednich, murowanych budowli, dwóch przedromańskich i romańskiej katedry.

Pierwsza na miejscu zwanym teraz Wzgórzem Lecha była przedromańska rotunda z lat 70. X wieku. Pozostał z niej fragment kolistego muru o średnicy 8 m z okrzesków granitowych, znajdujący się w podziemiach, na środku trzeciego licząc od zachodu przęsła obecnej nawy głównej. Pochowano w niej Dąbrówkę, żonę Mieszka I.

Nawarstwiające się na pozostałościach tej rotundy relikty konstrukcji prostokątnej, interpretuje się obecnie jako pierwszą konfesję, stanowiącą miejsce pochówku św. Wojciecha, którego pogrzeb i konsekracja nastąpiły w roku 999 roku.

Konfesja ta położona jest w środku późniejszej trójnawowej bazyliki, budowli drugiej, z której zachowały się tylko zarysy trójapsydowej partii wschodniej. Była to katedra przedromańska, która jak się sądzi, zastąpiła wcześniejszą katedrę drewnianą i powstawała w latach 1018 (po pożarze) - 1025 (koronacja Bolesława Chrobrego). Można domniemywać, że została znacząco zniszczona w 1038 podczas najazdu Brzetysława.

Na jej miejscu wkrótce powstała w swym zasadniczym zrębie w II ćw. XI w. (przed 1064 r. - pierwsza konsekracja) budowla trzecia, w stylu romańskim. Była ostatecznie trójnawową bazyliką z wieżami zachodnimi. W IV ćw. XI zburzono jej apsydę główną i zbudowano nową, wydłużając budowlę ku wschodowi (ok. 1097 r. - ponowna konsekracja) co było spowodowane odrodzeniem kultu św. Wojciecha i potrzebą wzniesienia bardziej okazałej konfesji. Wtedy też zapewne powstały wieże zachodnie. Z tej budowli zachował się ciąg fundamentów na całej długości budowli oraz fragmenty granitowych murów przyziemia, w niektórych miejscach odsłoniętych spod tynku.

Około roku 1150 powstała kolejna, IV już wersja konfesji, stanęła ona bliżej ołtarza, wtedy też powstały słynne drzwi z brązu, z zapewne okazałym portalem, z którego zachował się jedynie fragment ozdobnej archiwolty.

W 1220 r. roku zawaliła się wieża północna kościoła, co spowodowało odbudowę pomieszczenia międzywieżowego i samej wieży, którą odbudowano w cegle, przyziemia zaś sklepiono. W przyziemiu tym zachowały się 2 rozglifione okienka widoczne tylko od wewnątrz oraz wtórnie użyte ciosy w zewnętrznych partiach przyziemia.

Drzwi z brązu nazywane Drzwiami Gnieźnieńskimi to jeden z najcenniejszych zabytków polskiej sztuki romańskiej. Umieszczone są w gotyckim portalu wejścia południowego do katedry. Skrzydła odlane z brązu ok. 1170 roku są nierównej wielkości, jedno z nich jest odlane w całości, drugie składa się z 24 zlutowanych części. Powierzchnia każdego z nich podzielona jest na 9 kwater, w których widnieją płaskorzeźby ze scenami z życia i śmierci św. Wojciecha. Skrzydła obramowane są bordiurą z wicią roślinną oraz z wplecionymi motywami figuralnymi i zoomorficznymi.

Pod koniec XII wieku powstały w katedrze ceramiczne posadzki, których odnaleziono liczne fragmenty.

Z katedrą gnieźnieńską związanych jest szereg innych romańskich zabytków sztuki. Wspomnieć tu trzeba o słynnej główce z katedry gnieźnieńskiej. To rzeźba wykonana z gipsu, o zaledwie 8.6 cm wysokości, stanowiąca pierwotnie fragment polichromowanej dekoracji reliefowej katedry romańskiej. Datowana na wiek XII. Znaleziona w podziemiach katedry gnieźnieńskiej.

W podziemiach znajduje się płyta nagrobkowa, inskrypcyjna. Pochodzi ze zbudowanego z kamieni grobowca o nieznanej formie, położonego w nawie północnej, równolegle do osi budowli, na zewnątrz apsydy kościoła Bolesława Chrobrego. Prostokątna, wykonana z zaprawy gipsowej, zachowana we fragmencie o długości 120-132 cm i szerokości 66-69 cm. Datowana na I ćw. XI wieku. Odkryta w 1959 roku. Obecnie in situ, jako element ekspozycji w podziemiach katedry.

Podczas prac archeologicznych, niefachowo niestety prowadzonych w latach 30. XX wieku odkryto w katedralnych grobowcach szereg przedmiotów.

Z grobu Y pochodzi kielich i ołowiana krzywaśń pastorału; z grobu X pierścień z szafirem, enkolpion ze złotym łańcuchem i krzywaśń pastorału wykonana z brązu, kuta, grawerowana, złocona i ozdobiona koralami, posiadająca formę wici roślinnej będącej symbolem łaski Aarona; z grobu V plakieta emaliowana z wyobrażeniem św. Tomasza; z grobu T plakieta emaliowana z wyobrażeniem św. Pawła. W jednym z grobów, dziś nie wiadomo niestety w którym znaleziono także kościany rdzeń krzywaśni pastorału.

Z romańskiej katedry zachowało się także ok. 30 drobnych fragmentów witraży ze szkła barwionego ze śladami malowania o ornamentyce roślinnej i geometrycznej. Są to najstarsze fragmenty witraży w Polsce, datowane na XI w.

Katedra usytuowana jest na Wzgórzu Lecha u wylotu ul. Tumskiej, prowadzącej do Rynku. Od strony południowej przed kościołem rozciąga się niewielki plac z pomnikiem Bolesława Chrobrego. Od zachodu teren ogranicza stroma skarpa, od wschodu sąsiaduje z zabudową miejską, a od północy z zespołem kanonii, kościołem św. Jerzego i dzwonnicą.

Informacje praktyczne