Informacje o obiekcie

Opis obiektu

Opactwo kanoników regularnych w Czerwińsku, ufundowane zostało przed rokiem 1155, co dowodzi wystawiona dla klasztoru bulla papieża Hadriana IV. Fundatorem Czerwińska był biskup płocki Aleksander z Malonne. Z ostatnich badań archeologicznych wynika, że zasadnicze zręby kościoła wzniesione zostały już na początku II poł. XII wieku.

Kościół klasztorny w Czerwińsku został zbudowany jako orientowana, pięcioprzęsłowa bazylika trójnawowa o zmiennym systemie podpór (w rytmie filar-kolumna) z apsydami zamykającymi nawę główną i boczne i z dwuwieżową fasadą zachodnią. Wzniesiono go w technice opus emplectum na planie podłużnym z wpisanym krzyżem łacińskim, którego ramiona poprzeczne tworzyły w bryle niski pseudotransept. W dwuwieżowej fasadzie szerszej od naw, znajdowała się kruchta międzywieżowa z emporą. Wejście do wież mieściły pogrubione ściany wschodnie masywu wieżowego. Pierwotnie nawy i prezbiterium kryte były stropem.

Sposób konstrukcji wschodniej części kościoła w Czerwińsku, nazywany redukcją systemu kluniackiego, rozpowszechnił się w Europie w XII w., ale na ziemiach polskich został zastosowany już wcześniej, np. przy budowie opactwa benedyktynów w Tyńcu. Rozwiązanie partii zachodniej natomiast nawiązuje do kościoła św. Aureliusza w Hirschau.

W Czerwińsku podpory międzynawowe w postaci czworościennych filarów i kolumn o cylindrycznym trzonie, zostały wykonane z dokładnie obrobionych granitowych kamieni, co jest ewenementem na tle pozostałych budowli wznoszonych w owym czasie na terenie Polski, gdzie tego typu elementy robiono z monolitycznych głazów piaskowcowych.

Przy budowie świątyń czerwińskiej i płockiej po raz pierwszy w Polsce zastosowano cegłę romańską, użytą między innymi do wypełnienia w niektórych fragmentach wewnętrznego lica murów wewnętrznych i wykonania elementów konstrukcyjnych jak np. łuki.

Kościół Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku w dużej części zachował pierwotny układ przestrzenny. Bryła uległa niewielkim przekształceniom w okresie gotyku i baroku a system konstrukcyjny zakryły barokowe nawarstwienia.

Czerwińska światynia była wielokrotnie przebudowywana. Pierwszy raz jeszcze w okresie romańskim. W I ćw. XIII wieku wyburzono apsydę nawy południowej, przedłużono ściany nawy, tworząc kaplicę południową i sklepioną zakrystię.

Następna przebudowa była wynikiem pożaru, który w 1328 r. zniszczył świątynię, jednak główne natężenie prac budowlanych przypadło na przełom XIV i XV w. Kościół klasztorny, a zwłaszcza jego wschodnia część uzyskały wtedy nowy, gotycki charakter. Podczas przebudowy podwyższono ściany apsydy głównej, nadmurowując je warstwą cegieł, powiększając jednocześnie e niej okna, zaś wschodni szczyt kościoła zwieńczono dwiema parami gotyckich sterczyn.

We wnętrzu świątyni została zamurowana północna arkada pseudotranseptu, przez co zostało zamknięte nadbudowane pomieszczenie na jej piętrze, do którego dostęp prowadził przez schody w grubości muru nad pierwotną arkadą w ścianie którego wykuto prześwity ostrołukowe, typowe dla gotyku. W tym czasie także kosztem nawy głównej wydłużono ku zachodowi prezbiterium, nakrywając je sklepieniem żebrowym o układzie półgwiaździstym.

W 1. połowie XVII w. dokonano barokizacji wnętrza kościoła. Romańskie kolumny i filary międzynawowe obmurowano cegłą i otynkowano. Zbudowano nowy chór muzyczny w miejsce empory zachodniej i dobudowano nową kruchtę niszcząc romański portal.

Z romańskich elementów architektonicznych czerwińskiego kościoła wyróżnia się portal z fasady zachodniej, pierwotnie trójuskokowy, z trzema łukami archiwolty, z bogatą dekoracją rzeźbiarską ukazującą świat romańskiej symboliki. Na prawym jego kapitelu umieszczono ludzką głowę z oślimi uszami na kapitelu lewym dominuje motyw walki dobra ze złem.

Obecny kształt portalu jest wynikiem nieudanej rekonstrukcji 1908 roku, zestawiając go w taki sposób, w jakim nigdy nie istniał. W lapidarium mieszczącym się w przyziemiach wieży znajdują się pozostałe zachowane elementy portalu, m.in. znaczne fragmenty tympanonu w tym dolna jego część w postaci arkadowych wnęk mieszczących pełnoplastyczne figurki 13 apostołów, z których zachowały się dwie (a nad nimi znajdował się Chrystus w medalionie trzymanym przez anioły), figuralnie zdobione węgary i fragmenty spiralnych kolumn.

Wieże kościoła posiadają oryginalne okna szczelinowe a w górnych partiach biforia. Pozostałości romanizmu zobaczyć można również w zamykającej nawę północną kaplicy, gdzie uwagę zwracają romańskie okienka, łuk arkady oraz absyda.

W okresie romańskim cały kościół był pokryty polichromią. Odkrycia zespołu romańskich fresków na wschodniej ścianie kaplicy południowej kościoła w Czerwińsku, dokonał w latach pięćdziesiątych XX w. Krzysztof Dąbrowski. Mimo daleko posuniętego stanu zniszczenia czerwińskiej polichromii można odczytać jej motyw ikonograficzny. Głównym tematem fresku z południowej ściany bocznej kaplicy południowej jest rozbudowana wersja Sądu Ostatecznego, którego centralną postać stanowiła, niezachowana już, figura Chrystusa jako sędziego. Towarzyszyła mu, umieszczona z prawej strony, Maria, a środkową kompozycję otaczały koliste medaliony i postacie aniołów w locie. Do dziś zachowało się wyobrażenie anioła unoszącego w ręku narzędzia Męki Pańskiej, tj. młot i trzy gwoździe a z pozostałych kolistych medalionów czytelna jest scena umywania rąk. Ze stojącej po prawej stronie postaci Marii zachował się fragment nimbu i błękitnego płaszcza, zaś w tle krąg gwiazd. Polichromia ta datowana jest na wiek XIII.

Monumentalny charakter mają freski ze ściany tęczowej kościoła, przeniesione obecnie na wschodnią ścianę kaplicy południowej (w miejsce istniejących tam fresków gotyckich z XV wieku, które z kolei przeniesiono na ścianę północną tej kaplicy). Składają się z szeregu scen i pojedynczych postaci umiejscowionych w pięciu ułożonych poziomo strefach. Przedstawienia zajmujące górne rzędy zostały ujęte w koliste medaliony, a pozostałe sceny zamknięte są arkadowymi i prostokątnymi obramowaniami. Dolny rząd medalionów ilustruje Księgę Rodzaju, czytelne są sceny: Stworzenie roślin, Grzech pierworodny, Wygnanie z raju oraz fragment uszkodzonego wizerunku Boga Ojca. Między medaliony zostały wkomponowane sceny i postacie z księgi Genesis, z których dziś czytelna jest jedynie scena zabójstwa Abla.

Druga strefa polichromii ściany tęczowej ilustruje wydarzenia ze Starego Testamentu, wśród których można wyraźnie odczytać historię Noego i arki, a niżej zobrazowane zostały trzy sceny tworzące cykl Ofiary Abrahama. Kolejny pas malowideł to sześć obrazów ukazujących przykłady męczeństwa, spośród nich można odczytać: męczeństwo św. Szczepana i Porażenie Szawła, męczeństwa św. Wawrzyńca i św. Katarzynę.

Kompozycja całości cyklu, a także ukształtowanie poszczególnych scen wykazuje duże podobieństwo do miniatur pochodzących z karty zaginionej księgi Genesis, która przechowywana była w bibliotece czerwińskiego klasztoru. Ich autorem był zapewne zakonnik pracujący w klasztornym skryptorium. Freski te pochodzą z 2 połowy XII wieku.

Z romańskich elementów wyposażenia świątyni zachowały się drewniane drzwi z metalowymi okuciami z wejścia do południowej nawy bocznej kościoła (obecnie w zamurowanym portalu nawy północnej), prawdopodobnie stanowią najstarszy zabytek tego typu w Polsce. Ich okucia składają się z trzech zespołów ornamentalnych, gdzie w dwóch górnych centralnym motywem jest kolisty pierścień zamykający formę krzyża podwójnego, tzn. ośmioramiennego. Ramiona krzyża wewnątrz zakończone są trójlistnie, a każde z ramion poziomych rozwidla się na pięć wachlarzowatych części, ramiona pionowe zaś i przekątne w górnym zespole okuć dzielą trójlistnie. Na drzwiach tych wraz z okuciami, znajdowała się odlana w brązie antaba, która zaginęła w czasie wojny. Wyobrażała wpisaną w medalion pełnoplastyczną głowę lwa. Zabrał ją w 1940 roku oficer Wermachtu, a równocześnie historyk sztuki, Dagobert Frey. Romańska jest także kamienna chrzcielnicy w kruchcie zachodniej.

Wraz z kościołem w Czerwińsku powstały i zabudowania klasztorne. Wiadomo, że ze względu na częste pobyty królów Polski oraz innych dostojników jedno ze skrzydeł klasztornych miało przeznaczenie rezydencjonalne. W 1361 roku przebywał tu Kazimierz Wielki, a podczas wielkiej wojny z zakonem krzyżackim - Władysław Jagiełło. Obecne zabudowania klasztorne, przylegające do świątyni od południa, powstały w XV-XVI w., przebudowane zostały w XVII w. Z XV w. pochodzą plebania i dzwonnica (tzw. Brama Opata Kuli), wtedy też sklepiono gwieździście kaplicę, być może dawny refektarz, w skrzydle południowym, dodając tam portal gotycki.

Klasztor kanoników regularnych lokowano przy istniejącej już wcześniej osadzie na platformie ograniczonej wąwozem od zachodu, a zachowanym do dziś w postaci drogi, ponad uskokiem skarpy od południa, częściowo zniwelowanym.

Informacje praktyczne